Nghệ thuật và sự hiểu, tạp chí Đẹp, 2011

Nghệ thuật và sự hiểu

Nhà văn Anh Roy Levis đã viết một cách hài hước trong cuốn truyện: Tôi đã ăn bố như thế nào? về sự ra đời của hội họa: một cậu bé trong bộ lạc đã vẽ hình các con thú lên tường hang. Mọi người sợ hãi và la hét vì họ sợ cậu đã nhốt linh hồn của những con thú vào các hình vẽ. Cậu bé bị xa lánh mãi đến khi những người trong bộ lạc hiểu được những bức tranh của cậu không làm hại đến ai. Cậu bé trở thành người đầu tiên đơn độc trong lịch sử bởi cậu đã không được người khác hiểu. Và không biết vô tình hay hữu ý, cậu là một nghệ sỹ.

Có biết bao câu nói về việc nghệ sỹ cần sự cô độc để sáng tác, có biết bao lời chỉ trích nghệ sỹ là kẻ ích kỷ không nghĩ đến người khác nhưng đồng thời cũng có biết bao lời ca tụng, mỹ từ dành cho các nghệ sỹ, những lời tôn vinh xuyên thời gian. Hai thái độ trái ngược này gặp nhau ở một chữ : hiểu. Khi công chúng hiểu tác phẩm thì nghệ thuật được tôn vinh hoặc chí ít là đánh giá ‘‘đúng’’ giá trị và nếu không hiểu thường là thái độ quay lưng lại. Thế nhưng cái sự hiểu một tác phẩm nghệ thuật lại không đi theo đường tuyến tính hay đơn giản như một cộng một bằng hai. Bởi nghệ thuật thường không được giải thích mà dựa trên sự cảm nhận, sự cảm nhận lại thay đổi theo đối tượng tiếp nhận, theo thời đại, thậm chí với cùng 1 chủ thể, cái sự hiểu lại thay đổi theo không gian, thời gian, thời điểm. Sự hiểu càng trở nên phức tạp khi ngày nay, khái niệm nghệ thuật không còn đóng khung trong bảy loại hình nghệ thuật cơ bản nữa. Việc vách ngăn giữa các bộ môn nghệ thuật truyền thống đã bị nhấc bỏ và khái niệm cái Đẹp một chiều không còn đúng nữa đòi hỏi người xem phải có những kiến thức nhất định và một sự cởi mở trong tư duy tiếp nhận.

Trong tác phẩm Nghệ thuật là gì? Văn hào Lev Tolstoi đã định nghĩa nghệ thuật là một hoạt động cho phép nghệ sỹ tác động một cách có ý thức tới người khác bằng cách sử dụng một số hình thức biểu đạt để làm cho người khác cảm nhận được hoặc làm sống lại các cảm xúc mà nghệ sỹ đã trải qua. Theo ông, nghệ thuật là một trong những hình thức giao tiếp giữa con người với con người. Như vậy, đã nói đến giao tiếp tức là có người phát ra thông điệp và người nhận thông điệp. Cuộc giao tiếp chỉ có thể diễn ra khi hai phía cùng muốn đối thoại. Trên thực tế, có khi nghệ sỹ không ‘‘thèm’’ giải thích và cho rằng tác phẩm của mình đã nói lên tất cả và không cần làm bất cứ động tác nào để mở cánh cửa hẹp bước vào tác phẩm của mình; có khi người xem bằng định kiến của mình lập tức cho tác phẩm đó không có ý nghĩa gì hoặc không thể hiểu được. Trong trường hợp này, điều dễ hiểu là cuộc giao tiếp không xảy ra và tác phẩm bị hiểu nhầm. Cũng có khi, cách thể hiện của nghệ sỹ lại đi quá nhanh và xa so với mỹ cảm của công chúng và tác giả, tác phẩm bị chỉ trích. Nhưng cũng có trường hợp ‘‘may mắn’’ hơn. Từ những buổi performance nho nhỏ với đối tượng chủ yếu là ‘‘dân nghệ’’, các buổi trình diễn của Đào Anh Khánh đã trở thành một sự kiện lớn thu hút hàng ngàn người tham gia. Người bảo Khánh thành công, kẻ bảo nghệ thuật như vậy là ‘‘mất chất’’. Không thể phủ nhận được rằng, các trình diễn của Đào Anh Khánh đã thu hút được sự chú ý của người dân tới nghệ thuật đương đại và bước đầu đưa khái niệm cái Đẹp nhiều chiều vào tâm thức của xã hội. Không phải ngẫu nhiên mà các hoạt động nghệ thuật đương đại trong thời gian gần đây thu hút được nhiều người xem hơn và dù nghệ sỹ có khỏa thân trình diễn cũng không ai coi đó như một xì-căng-đan mà báo chí và người xem chỉ tập trung vào việc tại sao nghệ sỹ làm như vậy, làm như vậy để làm gì, có tác dụng gì không. Như vậy có thể thấy người xem sẽ đón nhận tích cực khi họ hiểu và cánh cửa bước vào tác phẩm phải được nghệ sỹ hé mở.

Vậy chìa khóa mở cánh cửa nghệ thuật là gì? Cần phải khẳng định có nhiều hơn một chìa khóa để mở cánh cửa đó nhưng chiếc chìa khóa ‘‘gốc’’ vẫn là sự tự đào tạo. Có người đã nói: để nói được tiếng nước ngoài người ta phải học, để thưởng thức nghệ thuật cũng phải làm như vậy. Quả vậy, thực tế cuộc sống (hiện tại, quá khứ hoặc tương lai) qua bộ lọc của nghệ sỹ được ‘‘nói’’ ra bằng ngôn ngữ của nghệ thuật mà anh ta thấy phù hợp nhất: đó có thể là một bản nhạc, một bức vẽ, một bộ phim, một tác phẩm sắp đặt, một vở opéra, một tác phẩm land art hay một performance...Mỗi tác phẩm sử dụng một hoặc nhiều ngôn ngữ. Nếu người xem/nghe/đọc/người tham gia không ‘‘học’’ ngôn ngữ ấy, thật khó có thể hiểu đúng và trọn vẹn về tác phẩm.

Có điều, chẳng ai lại bỏ công tới trường để học từng thứ ngôn ngữ ấy trong thời đại bây giờ. May mắn thay, kỷ nguyên kỹ thuật số đã có thể giúp người ta rút ngắn thời gian một cách đáng kể. Tuy xem một vở opera trên mạng không thể hay bằng xem tại nhà hát nhưng người xem có thể nghe và xem nghệ sỹ biểu diễn để có một khái niệm  và cảm nhận tốt hơn. Ngày nay, khán giả có thể tìm thấy thông tin về tác phẩm chỉ trong vòng vài phút. Hàng loạt trang web về nghệ thuật xuất hiện sau một cú nhấp chuột. Trong sự ‘‘sung túc’’ ấy, cái thiếu có lẽ chỉ là sự quan tâm đến tác giả, tác phẩm trước khi thưởng thức tác phẩm. Sẽ dễ dàng biết bao nếu như trước khi xem một triển lãm, bạn tạo cho mình thói quen tìm hiểu về tiểu sử nghệ sỹ và đọc lời giới thiệu triển lãm. Trước khi xem một vở Opera, bạn dành thời gian tìm hiểu tác giả, thời kì sáng tác của tác phẩm và đọc quyển chương trình trước khi đèn tắt. Tháng nào cũng có ít nhất một triển lãm, một chương trình nghệ thuật đáng xem tại Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh. Không có cái gọi là âm nhạc hay nghệ thuật bác học mà chỉ có cái nghệ thuật cần được tìm (thông tin) để có thể hiểu và cảm nhận được nó.

Hãy đến với cuộc giao tiếp nghệ thuật bằng sự trân trọng với công việc của người nghệ sỹ. Bạn sẽ thấy, cánh cửa ấy không khép lại bao giờ.

Nguyễn Đình Thành

Tranh : Bùi Công Khánh